Za kulisami kreacji pieniądza: Jak i na jakiej podstawie banki tworzą nowy pieniądz?

Kiedy większość ludzi słyszy o kreacji pieniądza, automatycznie myśli o drukarniach banków centralnych, gdzie potężne maszyny masowo produkują świeże banknoty. Ten obraz, choć widowiskowy, jest jednak daleki od rzeczywistości. We współczesnej gospodarce zdecydowana większość pieniądza nie istnieje w formie fizycznej, lecz jako cyfrowe wpisy, a w jego tworzeniu biorą aktywny udział nie tylko banki centralne, ale także banki komercyjne.

Ten artykuł stanowi kompleksowy przewodnik po tym, jak faktycznie działa dwupoziomowy system kreacji pieniądza. Zbadamy rolę banków centralnych jako emitentów pieniądza fizycznego i decydentów polityki pieniężnej, a także banków komercyjnych jako głównego motoru kreacji pieniądza poprzez udzielanie kredytów. Odkryjemy, jakie zasady i ograniczenia rządzą tym procesem oraz jaki ma on wpływ na gospodarkę.

1. Pojęcie pieniądza i hierarchia systemu bankowego

Zanim zagłębimy się w szczegóły kreacji pieniądza, musimy wyjaśnić, co rozumiemy przez pieniądz w nowoczesnej gospodarce.

Czym tak naprawdę jest pieniądz: Pieniądz to nie tylko banknoty i monety. Pełni on trzy podstawowe funkcje: jest jednostką rozrachunkową (używamy go do określania cen), środkiem wymiany (używamy go do kupowania towarów i usług) oraz środkiem przechowywania wartości (używamy go do oszczędzania). Pieniądz występuje w dwóch głównych formach:
- Gotówka (pieniądz fizyczny): Fizyczne banknoty i monety, które emituje bank centralny.
- Pieniądz bezgotówkowy (pieniądz cyfrowy): Wpłaty na kontach bankowych, które istnieją na naszych rachunkach, i stanowią zdecydowaną większość podaży pieniądza.
Struktura systemu bankowego: Nowoczesny system bankowy jest dwupoziomowy:
- Bank centralny: W Polsce to Narodowy Bank Polski (NBP), w strefie euro to Europejski Bank Centralny (EBC), a w USA to Rezerwa Federalna (Fed). Bank centralny jest jedyną instytucją uprawnioną do emisji pieniądza fizycznego, a także jest „bankiem banków”, który nadzoruje i reguluje banki komercyjne.
- Banki komercyjne: To banki, z którymi mamy do czynienia na co dzień (np. PKO BP, Santander, Pekao). Ich głównym zadaniem jest zarządzanie depozytami i udzielanie kredytów przedsiębiorstwom i osobom prywatnym.

2. Rola banku centralnego: Drukowanie pieniądza i polityka pieniężna

Rola banku centralnego w kreacji pieniądza jest dwojaka: fizyczna emisja gotówki oraz tworzenie pieniądza cyfrowego w gospodarce.

Emisja gotówki

Jest to najbardziej znana forma „drukowania pieniądza”. Kiedy bank komercyjny potrzebuje więcej gotówki, ponieważ klienci masowo ją wypłacają, to pobiera banknoty z banku centralnego i w zamian obciąża swoje konto rezerw w banku centralnym. Ważne jest, aby zrozumieć, że proces ten nie tworzy nowego pieniądza w gospodarce, lecz jedynie przekształca pieniądz bezgotówkowy w pieniądz fizyczny.

Prawdziwy sposób kreacji pieniądza cyfrowego

Współczesna kreacja pieniądza przez bank centralny jest w rzeczywistości cyfrowa. Kiedy bank centralny chce wprowadzić więcej pieniądza do gospodarki, na przykład w celu jej stymulacji, przeprowadza operacje otwartego rynku, czyli kupuje obligacje skarbowe od banków komercyjnych. Proces wygląda następująco:

Bank centralny kupuje obligacje.
W zamian za obligacje, bank centralny cyfrowo zasila konto rezerwowe banku komercyjnego. Proces ten tworzy w systemie nowy, cyfrowy pieniądz, który pojawia się w rezerwach banków komercyjnych. Od kryzysu finansowego w 2008 roku metoda ta jest znana jako luzowanie ilościowe (Quantitative Easing, QE) i była szeroko stosowana przez banki centralne do wspierania gospodarek.

Narzędzia polityki pieniężnej

Głównym zadaniem banku centralnego jest kontrolowanie podaży pieniądza i utrzymywanie stabilności gospodarczej. W tym celu wykorzystuje następujące narzędzia:

Stopa referencyjna: Jest to stopa procentowa, po której bank centralny udziela kredytów bankom komercyjnym. Jeśli bank centralny podnosi stopę referencyjną, banki mają droższy dostęp do pieniądza i drożej udzielają kredytów, co hamuje kreację pieniądza i gospodarkę. Jeśli ją obniża, stymuluje kredytowanie.
Operacje otwartego rynku: Kupno i sprzedaż obligacji rządowych. Sprzedając je, bank centralny wycofuje pieniądz z systemu, a kupując – wprowadza.
Stopa rezerwy obowiązkowej: Choć obecnie rzadko stosowana, w przeszłości banki centralne wymagały od banków komercyjnych utrzymywania określonego procentu depozytów jako rezerwy, a resztę mogły przeznaczać na kredyty.

3. Rola banków komercyjnych: Udzielanie kredytów jako kreacja pieniądza

Najważniejszą kwestią dotyczącą kreacji pieniądza jest to, że jego zdecydowaną większość tworzy nie bank centralny, lecz banki komercyjne poprzez udzielanie kredytów. Jest to prawdziwy motor kreacji pieniądza w nowoczesnej gospodarce.

Współczesna rzeczywistość udzielania kredytów

Według klasycznej teorii banki komercyjne miały rezerwować część depozytów, a resztę udzielać jako kredyty. We współczesnej gospodarce proces działa jednak odwrotnie: kredyty tworzą depozyty. Kiedy bank komercyjny udziela kredytu przedsiębiorstwu lub osobie prywatnej (np. kredytu hipotecznego), nie wypłaca pieniędzy z już istniejących depozytów. Zamiast tego, bank po prostu tworzy nowy depozyt na koncie kredytobiorcy.

Przykład: Załóżmy, że przedsiębiorca zaciąga w banku kredyt w wysokości 10 milionów złotych. Bank nie pobiera 10 milionów z depozytów innych klientów, lecz po prostu wpisuje na konto przedsiębiorcy, że ma na nim 10 milionów złotych. W bilansie banku pojawia się 10 milionów złotych kredytu (aktywa) i 10 milionów złotych depozytu (pasywa). W wyniku tej transakcji w gospodarce powstało nowe 10 milionów złotych.

Ten proces jest kluczowy. Podaż pieniądza rośnie, gdy banki udzielają nowych kredytów, a maleje, gdy kredyty są spłacane. Bank nie jest pośrednikiem, który przekazuje pieniądze oszczędzających, lecz kreatorem pieniądza, który tworzy nowy pieniądz w momencie udzielania kredytu.

Ograniczenia kreacji pieniądza przez banki komercyjne

Proces ten nie jest jednak nieograniczony. Banki komercyjne muszą przestrzegać zasad:

Wymogi kapitałowe: Zasady te wymagają, aby banki posiadały określoną ilość kapitału własnego w stosunku do udzielonych kredytów, aby pokryć potencjalne straty. Im więcej kredytów udzielają, tym więcej kapitału własnego muszą zgromadzić.
Regulacje banku centralnego: Bank centralny za pomocą narzędzi polityki pieniężnej, w szczególności stóp procentowych, wpływa na skalę udzielanych kredytów. Jeśli bank centralny podnosi stopy procentowe, banki mają droższy dostęp do pieniądza, więc drożej udzielają kredytów, co hamuje kreację pieniądza.
Popyt na kredyt: Banki mogą tworzyć nowy pieniądz tylko wtedy, gdy w gospodarce istnieje wystarczający popyt na kredyt. Jeśli przedsiębiorstwa i osoby prywatne nie chcą zaciągać nowych kredytów, podaż pieniądza nie będzie rosła.

4. Wpływ kreacji pieniądza na gospodarkę i debata

Proces kreacji pieniądza fundamentalnie kształtuje funkcjonowanie gospodarki, ale jego skutki są przedmiotem ciągłej debaty.

Pozytywne skutki: Kreacja pieniądza poprzez kredyty jest motorem nowoczesnej gospodarki. Proces ten umożliwia inwestycje, wzrost konsumpcji i rozwój gospodarczy. Bez nowego pieniądza gospodarka nie mogłaby się rozwijać.
Negatywne skutki i debata: Kreacja pieniądza ma jednak również swoje ciemne strony. Jeśli podaż pieniądza rośnie szybciej niż produkcja, może to prowadzić do inflacji, która obniża wartość istniejących oszczędności. Ponadto system pieniądza opartego na kredycie może być źródłem trwałego zadłużenia, które może prowadzić do niestabilności finansowej, jeśli spłata kredytów zwolni.

Wśród ekonomistów do dziś trwa debata, czy obecny system jest najlepszy. Niektórzy proponują zwiększenie roli banków centralnych, inni sugerują przejęcie kreacji pieniądza przez państwo.

Podsumowanie

Współczesna kreacja pieniądza jest zatem procesem znacznie bardziej złożonym niż drukowanie banknotów. Jest to system dwupoziomowy, w którym bank centralny ustala podstawy, emitując gotówkę i sterując polityką pieniężną, ale zdecydowaną większość podaży pieniądza tworzą w rzeczywistości banki komercyjne poprzez udzielanie kredytów.

Najważniejszą rzeczą, którą warto zapamiętać, jest to, że nowy pieniądz nie powstaje z pożyczania depozytów, lecz jest tworzony jako depozyt w momencie udzielania kredytu. Ten proces, choć może wydawać się skomplikowany, ma fundamentalne znaczenie dla zrozumienia funkcjonowania gospodarki i wpływa na każdego, od inflacji po wzrost gospodarczy.